Vũ Khúc sông Hiếu #2: Trên miền biên viễn

Chúng ta thường nói nhiều tới Tam Tây: Tây Bắc, Tây Nguyên và Tây Nam Bộ, đó là ba "trọng trấn" của nước Việt. Cũng chẳng phải ngẫu nhiên mà ba ngài Phó Thủ tướng được cắt cử ra để lo liệu việc của Tam Tây.

Và như thế ta vô tình quên mất còn một Tây nằm chon von trên Trường Sơn Bắc - Đó chính là Tây của duyên hải Bắc Trung Bộ. Dải đất này trải dài năm sáu trăm km suốt từ Thanh Hóa đến hết đất cố đô Thừa Thiên Huế, từng là biên thùy trọng trấn đất phên dậu của Vương quốc Đại Việt, hay Đại Nam Nguyễn Triều.

Địa hình và dân cư

Cao độ trung bình của Trường Sơn Bắc vào khoảng 2000m với những đỉnh núi được coi là nóc nhà của khu vực như: Thủy Sơn (Thanh Hóa) 1950m, Phà Cà Tủn (Quế Phong, Nghệ An) 2452m, Pu Lai Leng  (Tân Kỳ - Nghệ An) cao hơn 2700m, Phu/Pu ma (Nghệ An) gần 2200m, Rào Cỏ (Hà Tĩnh) 2235m. Trường Sơn Bắc là khởi nguồn của các con sông như sông Mã, sông Lam, Hương Giang … mà mỗi dòng sông đều góp phần làm nên đặc trưng văn hóa của một Xứ.

Thượng nguồn sông Mã: photo by Sông Hàn

Phía bắc (miền núi của các tỉnh Thanh – Nghệ) là núi cao, vực sâu, đường hiểm. Ở đây cũng có những cổng trời bốn mùa sương phủ và cuộc sống của những bản: Thái, H’mông, Mường, Khơ Mú. Trong khi đó ở phần phía Nam (gồm các tỉnh Hà Tĩnh, Quảng Bình, Quảng Trị, Thừa Thiên Huế) có sự hiện diện của các sắc tộc: Bru, Vân Kiều (Khùa), Chứt, Tà Ôi và cả người Tày di cư đến.

Lãnh tụ ở Cồng Trời - Mường Lát - Thanh Hóa

Đây có thể nói là khu vực chuyển tiếp văn hóa giữa Tây Bắc với Tây Nguyên, giữa Lào với Việt, giữa thượng du với đồng bằng – trung du Bắc Trung Bộ. Lịch sử lập bản, lập mường của vùng đất phía tây Bắc Trung Bộ ước chừng bẩy trăm năm với người Thái, với người H’mông thì quãng một hai trăm năm.

Đất của những cộng đồng lưu lạc

Với người Thái. Đây là cộng đồng mạnh nhất của khu vực tây Bắc Trung Bộ, tại Nghệ An có khoảng 21 vạn người (đứng thứ 2 cả nước sau Sơn La). Từ Tây Bắc (cũng có thể là từ Lào) họ đến đây, cứ ở đâu có sông, suối có thể trồng lúa nước là người Thái cắm đất lập bản lập mường.

Khu vực này có đủ các thung lũng, các triền sông rất thuận lợi cho việc canh tác lúa nước. Tính riêng các huyện Quế Phong, Quỳ Hợp, Quỳ Châu diện tích đất trồng lúa nước lên tới gần 7000ha. Sông Mã, sông Chu, sông Hiếu là nguồn cung cấp nước cũng như tôm cá cho các bản làng người Thái mà đền Chín gian (Quế Phong) là minh chứng quá trình họ tạo lập bản mường (trên đất Tây Nghệ An).

Cánh đồng- Photo by Trọng Bằng

Người H’mông đến muộn hơn. Bước chân của một dân tộc mấy ngàn năm phiêu lạc đưa họ đến những khu vực núi cao nhất của khu vực phát rẫy trồng ngô và trồng cả cây anh túc. Đi quá hơn thì núi Hà Tĩnh không đủ cao để quyến rũ người H’mông. Cuộc sống của những kẻ “du mục” lưu lạc khiến họ kín như đá núi.

Một gia đình người H'mông ở Cổng Trời - photo by Sông Hàn

Các sắc dân còn lại chọn cho mình những khu đất nhỏ hẹp trong thung sâu Trường Sơn để sinh sống, người Rục thì chọn cách sống trong hang đá, mà mãi tới gần đây họ mới rời ra ở trong các bản tái định cư.

Trên một dải núi hẹp tồn tại tới bẩy dân tộc (chưa kể người Kinh lên sinh cơ lập nghiệp sau này) đan xen. Có những bản (như bản Đoàn Kết – Mường Lát) có đến hai dân tộc chung sống, cùng lấy vợ sinh cơ lập nghiệp. 

Những mai một

Vẫn là cư dân ở nhà sàn, ăn xôi đồ, hay phát rẫy trồng ngô nhưng có lẽ do là khu vực chuyển tiếp đi kèm với đó là yếu tố di cư nên sắc thái văn hóa của khu vực này không đậm đặc như Tây Bắc, Tây Nguyên. Sắc phục là điều dễ nhận thấy nhất và nó đang được Kinh hóa đến mức tối đa.

Điều này lại đúng ngay cả với những cộng đồng có nền tảng văn hóa dày dạn như Thái, hay cá tính mãnh liệt như H’mông... Nếu không phải là ngày lễ hội, du khách sẽ không có nhiều cơ hội để thấy những cô gái Thái, Mông, hay Pa cô Vân Kiều xúng xính trong trang phục truyền thống.

Mấy bữa trước tôi có đi Quế Phong (Nghệ An) nhân lễ kỷ niệm 50 năm thành lập huyện, huyện có bày ra một bộ chiêng để vui chung. Chỉ tiếc là khi xem mặt sau của chiêng thì nó lại được làm bởi một nghệ nhân ở Diễn Châu Nghệ An. Có anh bạn nói: Chiêng gốc của Thái tao hết rồi, cái núm chiêng ngày xưa đúc bỏ vào đến năm sáu chỉ vàng, thế mà người ta lừa bà con mua hết thảy.

Chưa rõ thực hư, nhưng nghe mà thấy ngùi ngùi!!

Không chỉ có chiêng mà mái nhà sàn cũng bị người giàu dưới xuôi tìm mua. Giá nhà sàn trên này quá rẻ, tầm 25 tới 140 triệu một ngôi (tùy theo kích thước).

Nhưng tệ hại hơn tất cả là thủy điện. Thủy điện được làm ra đi kèm theo đó là bao nhiêu hệ lụy: Các con thác đứng trước nguy cơ tồn vong, hàng chục, hàng trăm bản làng phải di rời, có những bản làng lịch sử vài trăm năm có lẻ. Cuộc sống nơi tái định cư không chắc đã hợp với lối sống, phong tục của bà con và cũng không có gì để đảm bảo rằng các yếu tố văn hóa truyền thống không bị mai một khi họ sống trong các bản tái định cư này. 

Một bản nay đã trở thành lòng hồ thủy điện

Người Thái hồn hậu chân tình với khách phương xa, có khách quý đến thì bày rượu cần, múa sạp đón mừng. Nhưng khi chiêng trống tiếng sạp rộn rã vang lên thì tuyệt không thấy một thiếu nữ Thái nào. Cả bản hầu như chỉ toàn ông già, bà trẻ hoặc trẻ con.

Múa sạp: photo by Sông Hàn

Thú thật tôi cũng không hiểu vì sao lại như vậy?

Chợ phiên thì hoàn toàn vắng bóng. Tôi đã đi 7 huyện phía Tây Thanh Hóa, một loạt các huyện Tây Nghệ An như Quỳ Châu, Quỳ Hợp, Quế Phong, Tương Dương nhưng tuyệt nhiên không thấy chợ phiên.

Một góc bản Ra Mai - Minh Hóa Quảng Bình; photo by Sông Hàn

Ngay cả bản Ra Mai của người Khùa ở (Minh Hóa – Quảng Bình) thì yếu tố Kinh hóa cũng được thực hiện. Ông Nguyễn Minh Triết (khi còn là Bí thư thành ủy Tp HCM) đã vận động doanh nghiệp thành phố quyên tặng nhà cho dân bản Ra Mai. Nhưng những mái nhà sàn được đúc trên cột bê tông, mái tôn đỏ vô hình chung lại phá vỡ cả cái văn hóa của người Khùa, nhiều người dân bản cho rằng: nhà sàn và cách bố trí bên trong nhà không hợp với văn hóa, lối sống của họ.

Bảo tồn được các giá trị văn hóa không chỉ mang lại hiệu quả kinh tế mà quan trọng hơn đó là sự trọng thị không gian sống, không gian văn hóa của khu vực tây Bắc Trung Bộ.